«Οι Έλληνες, για να πάνε μπροστά, πρέπει να κοιτάζουν πίσω».

Δημήτριος Καμπούρογλου, 1852-1942 λογοτέχνης, ποιητής και Ακαδημαϊκός.

Με αφορμή την «Κλίμακα του Ιωάννη» έργο του Χρήστου Παπανικολάου, που τοποθετήθηκε στις 15/1/2021 στην κυκλικό κόμβο της οδού Βόλου στη Λάρισα και με την επεξηγηματική δήλωση του δημιουργού ότι ένας από τους άξονες έμπνευσής του είναι και η σπείρα του Tatlin, είναι ευκαιρία να ανοίξει ο δημόσιος διάλογος για το τι πρέπει να εκτίθεται σε δημόσιο χώρο. 

Μία επεξηγηματική ιστορική αναδρομή: Πύργος του Τατλίν

Ο Βλαντιμίρ Τάτλιν (Δεκέμβριος 1885 – Μάϊος 1953) ήταν Ρώσος ζωγράφος και αρχιτέκτων. Μαζί με τον Καζιμίρ Μάλεβιτς ήταν από τους προβεβλημένους εκπροσώπους της avant-garde κινήματος τέχνης τα πρώτα χρόνια της Οκτωβριανής Επανάστασης στη δεκαετία του 1920, ενώ ο ίδιος θεωρείται και μείζων καλλιτέχνης στο κίνημα του Κονστρουκτιβισμού. Όλα αυτά βεβαίως πριν «πλακώσει» η λαίλαπα της σταλινικής μπότας του «σοσιαλιστικού ρεαλισμού». Η ανάθεση σε αυτόν από τους Μπολσεβίκους συντρόφους του έγινε το 1919 αλλά το Μνημείο – μια εντυπωσιακή κατασκευή (γραφεία της Κομιντέρν αλλά και μνημείο) που θα ένωνε τις δύο όχθες του ποταμού Νέβα στο σοβιετικό Λένινγκραντ ( στη σημερινή Αγία Πετρούπολη) έμεινε στα σχέδια…

Το «Μνημείο της Τρίτης Διεθνούς», ή αλλιώς «Πύργος του Τάτλιν», ένα οικοδόμημα με τη μορφή της σπείρας που στρέφεται προς τα πάνω φτιαγμένο από μέταλλο και γυαλί. Το «έργο» υποτίθεται ότι αναπαριστά τη σπειροειδή εξέλιξη της Ιστορίας.

Ο πύργος του Τάτλιν ήταν μια αντιΒαβέλ, ένας πύργος γύρω από τον οποίο οι λαοί, παρά τις διαφορετικές γλώσσες θα μπορούσαν να συνεννοηθούν. Ο Πύργος είχε σχεδιαστεί ως η «σοσιαλιστική» απάντηση στον Πύργο του Άιφελ (εκείνη την εποχή ιδιαίτερα το ατσάλι ήταν στην μόδα των κατασκευών). Αντίθετα όμως με τον Πύργο του Άιφελ, ο Πύργος του Τάτλιν, θα ήταν ασύμμετρος και άτακτος. Δε θα ήταν σταθερός αλλά τα διάφορα κομμάτια του θα βρισκόταν σε διαρκή περιστροφή γύρω από τον άξονά του. Σκοπός του ήταν να συμβολίσει την επανάσταση και στη μηχανική, αντιπαραθέτοντας τη δημιουργικότητά του με την «συντηρητικότητα» του Πύργου του Άιφελ. Παρά τα φιλόδοξα σχέδια του «καλλιτέχνη» δεν κατασκευάσθηκε ποτέ και παρέμεινε μόνο στα πλαίσια της μακέτας, μία αντιαισθητική και άσχημη πλαγιαστή «σκαλωσιά». Ένας συνεργάτης του Τάτλιν αφηγείται: «Ο Βλαντιμίρ Ιλιτς (Λένιν) μας έκανε δύο ερωτήσεις: πόσα χρήματα θα στοίχιζε η κατασκευή του και αν ήταν από μηχανική άποψη πραγματοποιήσιμη. Αλίμονο, δεν ήμασταν ικανοί να απαντήσουμε σε καμιά απ’ αυτές τις ερωτήσεις (!) ». 

Πανομοιότυπη κατασκευή είχε στήσει και τα Χριστούγεννα του 2017 αντί δέντρου (!) ο τότε δήμαρχος Ιωαννίνων (πόλη επίκεντρο των μαστόρων της πέτρας και του αργυρού κοσμήματος, στην οποία όχι απλά διασώζεται η Παράδοση, αλλά υπενθυμίζει διαρκώς την παρουσία της, τόσο μέσα από την αρχιτεκτονική γραμμή των κτιρίων όσο και από την ζωή στις ορεινές κοινότητες) γεγονός που προκάλεσε έντονες αντιδράσεις από το σύνολο της τοπικής κοινότητας αλλά βρήκε και «πρόθυμους» υπερασπιστές. Συγκεκριμένα ο Κοσμήτορας της Σχολής Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Ξενοφών Μπήτσικας είπε για το πολυσυζητημένο Χριστουγεννιάτικο Δέντρο: «Προσεγγίσαμε την πρόσκληση με μια καλλιτεχνική πρόταση στην πλατεία των Ιωαννίνων και συγκεκριμένα την καλλιτεχνική ερμηνεία μιας πολύ σημαντικής φόρμας στη Ιστορία της Τέχνης του 20ου αι., όπως είναι πύργος του Τάτλιν(!). 

Η αναφορά σε ένα έργο τέχνης του παρελθόντος και η επανερμηνεία του αποτελεί συνήθη τακτική στην τέχνη. Η μετάπλαση δεν στοχεύει στην αντιγραφή και τη στείρα επανάληψη, αλλά να προσθέσει μια διαφορετική ερμηνεία ή να αντιπαραβάλλει ένα διαφορετικό σύστημα αναπαράστασης, σύμφωνα με το διαφορετικό πλαίσιο στο οποίο παράγεται».

Από κοντά και ο εκπρόσωπος από το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης ψέλλισε δημοσία τα εξής φληναφήματα: «Επειδή εκφράζουμε την πεποίθηση πως μέσα από την πράξη αυτή θα βγει κερδισμένος ο δύσκολος (sic) διάλογος με την κοινωνία για την εικόνα και τη χρήση του δημοσίου χώρου (!) και παράλληλα θα εξελιχθεί ουσιαστικότερα η προσπάθεια των φοιτητών των Σχολών Καλών Τεχνών να συνδιαλεχθούν με έργα όπως ο Πύργος του Tatlin που για την καινοτόμα αισθητική, τεχνική, φιλοσοφική και λειτουργική αξία του αποτελεί σήμερα μοναδικό κεφάλαιο στην παγκόσμια ιστορία της τέχνης».

Όμως οι δηλώσεις των «προθύμων» εκπροσώπων της Παρακμής αλλά και οι πράξεις των αιρετών γεννούν τα εξής ερωτήματα:

Τι μπορεί και πρέπει να εκτίθεται στον Δημόσιο χώρο; 

Τι πρέπει να συμβολίζει; Τι εκφράζει την Λαϊκή Κοινότητα;

Αυτό που πρέπει -κατ’αρχάς- να ορισθεί είναι πως αντιλαμβανόμαστε την Παράδοση.

Η Παράδοση έχει την δικιά της δυναμική, μια διαρκή κινητικότητα και επανακύκλιση, ως κάτι που παραλαμβάνουμε για το οδηγήσουμε πιο μακριά με τις δικές μας ταυτοτικές αλήθειες, ως μία διαχρονική ουσία Ζωής που κάθε φορά βρίσκει νέα ενδύματα, νέους τρόπους αυτοπραγμάτωσης ως το υλικό αποτύπωμα μίας ζώσας συλλογικότητας η οποία καταθέτει την μαρτυρία της στον τόπο και στον χρόνο.

Δεν είναι Παράδοση η στείρα επανάληψη ηθών και εθίμων με φολκλορικό τρόπο, επειδή έτσι παύει να υφίσταται η συλλογικότητα ως ζώσα και ενεργή πραγματικότητα αλλά «μουσιοποιείται» αγγίζοντας τα όρια του κιτς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα βλαχομπαρόκ- πανηγυρτζίδικης αισθητικής οι εκδηλώσεις σωματείων όπως οι ΑΧΕΠΑΝΣ στην Αμερική.

Από την άλλη πλευρά δεν αποτελεί αισθητική και καλλιτεχνική δημιουργία η οποιαδήποτε προσπάθεια που βαφτίζεται «νεωτερισμός», είτε στην συγγραφή βιβλίων είτε σε θεατρικές παραστάσεις είτε σε σκηνοθετικές απόπειρες.

Όλα τα ανωτέρω γίνονται μόνο και μόνο για την αυτάρεσκη αυτό-επιβεβαίωση των ατόμων με πρόθυμους συμπαραστάτες τα πάσης μορφής ΜΜΕ. Το «πρωτότυπο» και το «νέο» απέναντι στο «στερεότυπο» και στο «παλιό» είναι τις περισσότερες φορές πρόχειρα και ανέμπνευστα δημιουργήματα. 

Παράδειγμα «ο Δρομέας», ένα αποκρουστικό εξάμβλωμα, που αρχικά τοποθετήθηκε στην πλατεία Ομονοίας στην Αθήνα, κατόπιν κατά την διάρκεια των έργων για το «μετρό» γκρεμίστηκε επειδή ήταν αδύνατον να μεταφερθεί λόγω του τεράστιου όγκου του αλλά και του βάρους του και ξαναχτίσθηκε(!) απέναντι από το Hilton, το οποίο όχι μόνο δεν δίνει μια «αέρινη» αίσθηση-όπως διατεινόταν ο δημιουργός του- αλλά στέκεται απειλητικά πάνω από τους διαβάτες και έτσι αντί να δίνει μία εναλλακτική αισθητική, αντί να μεταφέρει τον θεατή σε μία παράλληλη εν δυνάμει πραγματικότητα απέναντι στην ασχήμια της πόλης και της ζωής, επιβάλλει με τον πιο εμβληματικό τρόπο το χάος της εχθρικής μεγαλούπολης.

Παραδείγματα τοπικά: 1) Στον κυκλικό κόμβο που βρίσκεται στην διασταύρωση του Περιφερειακού Δακτυλίου Φαρσάλων με την Εθνική οδό Λάρισας  Φαρσάλων, έγιναν τα αποκαλυπτήρια του έργου που θα «κοσμεί» τον κυκλικό κόμβο, ενός Μυρμηγκιού – Μυρμιδόνα. 

Ο αυτοδίδακτος κατασκευαστής αναφέρει ότι «πρόκειται για ένα έργο μινιμαλιστικό (!), το οποίο έρχεται σε απόλυτη συνάρτηση με τον επίσης μινιμαλιστικό κυκλικό κόμβο, ο οποίος έχει αποχρώσεις του καφέ στο έδαφος που παραπέμπουν με χώμα, χαρακτηρίζοντας το, ότι δύσκολα θα περάσει απαρατήρητο από τον περαστικό». Πράγματι…!

2) Στην είσοδο της Λάρισας από Κοζάνη, υπάρχει σε ένα -εκ των υστέρων τοποθετημένο- βάθρο το σύμβολο της πόλης: το άλογο. Ένα ανοσιούργημα που παριστάνει (!) το βασανισμένο από τη δουλειά του κάμπου άλογο το οποίο επιστρέφει από την κοπιαστική εργασία.

Ένα άλογο είλωτας σε μία πόλη ειλώτων;

Δεν θεωρήθηκε πρέπον και “πολιτικά ορθό” να στηθεί ένα ρωμαλέο άτι που να κοιτά περήφανα τους επισκέπτες και να τους μεταδίδει το μήνυμα ότι εισέρχονται σε μία πόλη με Ταυτότητα, όπου η κοινότητά της είναι ενωμένη για να την υπερασπιστεί με σφρίγος και δυναμισμό αλλά και  έτοιμη να αναμετρηθεί με τις προκλήσεις των καιρών. 

Στο παρελθόν και σε αντίστοιχους χαλεπούς καιρούς, οι Κοινότητες των Ελλήνων ανέδειξαν πρωτοπόρους δημιουργούς, οι οποίο ακουμπώντας με σεβασμό στους θησαυρούς που παρέλαβαν, συνεισέφεραν με τόλμη και γενναιότητα αλλά και πραγματικό ταλέντο στην διαμόρφωση του νεο-ελληνικού πολιτισμού, εμπνέοντας και επηρεάζοντας τόσο το καλλιτεχνικό όσο και το πολιτικό -με την ευρεία έννοια- γίγνεσθαι. Αυτοί οι αληθινοί δημιουργοί συνδιαλέχθηκαν με την Παράδοση και δημιούργησαν ατομικά θαύματα όπως ο Ν. Εγγονόπουλος. Ο υπερ-ρεαλισμός όμως του Εγγονόπουλου υπήρξε βαθιά Ελληνικός, όχι μόνον ως θεματολογία αλλά και ως μήνυμα- εμποτισμένος με την Ιθαγένεια προσδίδοντας στην ελληνικότητα μία άλλη καλοδεχούμενη αισθητική διάσταση προσφέροντας έτσι το ποθούμενον: τον εκσυγχρονισμό της Παράδοσης με διάφορες τεχνοτροπίες. Έτσι ορίζεται η Παράδοση: ο τρόπος που μια κοινότητα Θεσσαλική, Μακεδονική, Ηπειρώτικη, Νησιώτικη θεάται τον εαυτό της και αυτό-νοηματοδοτείται μέσα από την ενεργό συμμετοχή των μελών της σε μία ζώσα συλλογική πραγματικότητα που οδηγεί στην οικοδόμηση αλλά και την ανανέωση της Ταυτότητας της, φροντίζοντας ώστε το υλικό αποτύπωμα της να αποτελεί δημιουργική και αισθητική μαρτυρία στον Χρόνο και όχι  φολκλορική αναπαράσταση ή ατομική ονείρωξη.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Μακεδονίτικη αρχιτεκτονική, η οποία όχι μόνο μας συγκινεί συναισθηματικά αλλά κυρίως μας προ(σ)καλεί  δημιουργικά  να την ακολουθήσουμε. Η Παράδοση μας λέει ότι υπάρχουν Αλήθειες αρχαίες όσο ο Χρόνος και φρέσκιες όπως το καινούργιο ξημέρωμα. Αλήθειες που αποτυπώνονται με νέες μορφές σε καινούργια σχήματα.

Αυτό το μήνυμα πρέπει δημόσια να εκφράζεται αυτές τις ημέρες. Μήνυμα ενότητας και βελτιοδοξίας. 

Κι αν ζούμε σε δύσκολους καιρούς υπάρχει η απάντηση και αυτή είναι μπροστά μας, δίπλα μας: Μια ματιά στην Ελληνική Φύση με τα χρώματα και το μοναδικό της φως και μια ματιά στην Ελληνική Γραμμή αρκούν για να δώσουν την πολυπόθητη λύση. Δυνάμεις εσώτερες έχει ο Ελληνισμός, αρκεί να βρεθούν οι κατάλληλοι να τις αναδείξουν και με γενναιότητα και εξωστρέφεια να αντισταθούν στους φορείς της Παρακμής. 

Κώστας Βαϊούλης - Καθηγητής

Επικεφαλής Δημοτικής Παράταξης «Λαρισαίων Κοινόν» - Δημοτικός Σύμβουλος